پرویز شاهمرسی:

جمهوری آذربایجان با مساحت 6/86 هزارکیلومتر مربع[1]، در 38 درجه و 25 دقیقه تا 41 درجه و 55 دقیقة عرض شمالی و 44 درجه و 50 دقیقه تا 50 درجه و 51 دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ واقع شده است. طول آن از شرق تا غرب، برابر 500 کیلومتر و عرض آن از جنوب تا شمال 400 کیلومتر است.

جمهوری آذربایجان در شرق قفقاز جنوبی، در سواحل غرب دریای خزر در همسایگی شمال غربی ایران واقع شده است. همسایگان آن عبارتند از : ارمنستان با 1007 کیلومتر در غرب، ایران با 765 کیلومتر در جنوب، گرجستان با 480 کیلومتر در شمال غربی، روسیه با 390 کیلومتر در شمال و ترکیه با 15 کیلومتر در جنوب غربی.[2]

جمعیت جمهوری آذربایجان بر اساس آمار سال 2011 در حدود 9 میلیون نفر است. 54 درصد این جمعیت در شهرها و  46 درصد آن در نواحی روستایی زندگی می کنند. شهرهای بزرگ آن عبارتند از باکو، گنجه، سومقائیت، نخجوان، شیروان، خان کندی، شکی، لنکران، یولاخ، شوشا، قوبا و کردمیر. شهر باکو به عنوان پایتخت جمهوری آذربایجان و بزرگترین شهر ساحلی دریای خزر، 1/2 میلیون نفر یعنی کمتر ازیک چهارم کشور را درخود جای داده است. ترکیب قومی جمعیت کشور را 5/99 درصد آذریها تشکیل می دهند. به جز آنها اقوام دیگری از جمله آوارها، تالشها، تاتارها، یهودیها، گرجیها، کردها، روسها، اودینها و ... در این جمهوری زندگی می کنند. بیش از 96 درصد جمعیت جمهوری آذربایجان مسلمان هستند. دایره المعارف بریتانیکا در گزارش آماری سال 2005 جمعیت شیعیان را 44/80 درصد جمعیت جمهوری آذربایجان اعلام کرده است. [3] 14 درصد جمعیت کشور را نیز مسلمانان اهل سنت و بقیه را غیرمسلمانان تشکیل می دهند. همة شیعیان جمهوری آذربایجان دوازده امامی هستند و اهل سنت نیز اغلب حنفی و البته اندکی حنبلی هستند. [4]

زبان ملی مردم آذربایجان، زبان ترکی آذربایجانی است که به گروه ترکی جنوبی تعلق دارد و میتوان آن را جزء گروه اوغوز، گروه فرعی اوغوز سلجوق نیز طبقه بندی کرد. این گروه زبانی گویشهای دیگری چون ترکمنی و ترکی استانبولی نیز دارد. این زبان صاحب چهار گویش اصلی است: شاخة خاوری شامل گویشهای قوبا، باکو، شماخی و لنکران. شاخة باختری شامل گویشهای قزاق، گنجه، و نواحی قره باغ و آیروم. شاخة جنوبی شامل گویشهای نخجوان و ایروان و شاخة شمالی شامل گویش نوخا. گویشهای باکو و شماخی اساس ادبیات آذربایجان را تشکیل می دهند. [5]

از نظر تبار، آذربایجانیان اعقاب اغوزها یا غُزهایی هستند که در اواخر سدة یازدهم میلادی نواحی قفقاز، آذربایجان و آناتولی را تصرف کردند. نخستین و قدیمی ترین سند مکتوب دربارة زبان ترکی آذربایجانی کتاب دده قورقود است. نخستین آثار ادبی به این گویش نیز متعلق به حسن اوغلو، محمد فضولی، شاه اسماعیل ختایی و عمادالدین نسیمی می باشد.[6]  

از نظر تاریخی اراضی جمهوری آذربایجان در منابع تاریخی به نامهای مختلفی چون آلبانی یا آلبانی یا ارّان شناخته می شود. در زمان تشکیل دولت ماد، در آنسوی ارس اقوامی چون اوتی‌ها (اودین- اوتئن)، سودی‌ها، الیادیکی‌ها، گارونائی‌ها، آینیانی‌ها، آناریاکی‌ها، گل‌ها، ویک‌ها، سیلوها (جیلی)، لوپین‌ها (لیپی)، دیدی‌روها، گارگارها[7] (قارقار- خارخار- گرگر) ، کاسپی‌ها و ساناروها می‌زیستند. این اقوام در مناطق مختلف قفقاز به ویژه در اراضی حاصلخیز شرق و جنوب آن جای گرفته بودند. از آمیزش این اقوام با یکدیگر و یا نوعی اتحاد، آلبان‌ها پدید آمدند. برخی نام آلبان را از واژه‌ی آلب یا آلپ به معنای جای کوهستانی می‌دانند. نام آلبانیا در زبان گرجی به معنای طلوع صبح یا سرزمین خاور است. به گمان قوی آلبان نام یک از قوم‌های این سرزمین بوده که بعدها نام آن‌ها بر آنجا سایه انداخته است. با گذشت زمان نیز قوم‌های دیگر نام آلبان گرفته‌اند.[8] 

آلبانی در شمال رود ارس و آتورپاتکان در جنوب آن ارتباطات تنگاتنگ سیاسی و فرهنگی و تاریخی داشته اند. البته آنچنان که معلوم است، بیشتر آتورپاتگان بر آلبانی چیره بوده است. نقشه‌های تاریخی نشان می‌دهند که در سال 556 پ.م سرزمین ماد قسمتی از غرب قره‌باغ را در بر می‌گرفت اما همان نقشه‌ها بیانگر این نکته هستند که در سال 529 پ.م قلمرو هخامنشیان از رود کور نیز گذشته[9] و این سرزمین در اثر فتوحات کوروش (تمام منطقه‌ی میان رود کور و ارس) در قلمرو هخامنشی بود. بدین ترتیب اقوام ساکن شمالی ارس همچون اوتی‌ها و ساکئسین‌ها، خراج گذار آتورپاتگان بودند.[10]

با تأسیس سلسله‌ی اشکانی در 247 پ.م، آلبانی (که جزئی از شهربانی یازدهم بود) و آتورپاتگان نیز به دست اشکانیان افتادند. مهرداد پادشاه اشکانی، ماد و آتورپاتگان را به طور کامل مطیع کرد. در زمان اشکانیان، حاکم ماد بر آتورپاتگان و آلبانی نیز حکم می‌راند. با آغاز پادشاهی سلسله‌ی ساسانیان، شاهپور اول ساسانی در سال 252 پ.م آتورپاتگان را به چنگ آورده و به آلبانی دست برد. مردم ایستادگی کردند ولی سرانجام آلبانی شکست خورد و به پادشاهی ساسانیان پیوست. در سنگ نبشته‌ی شاهپور اول بر کرسی کعبه‌ی زرتشت، در فهرست امارات و ولایات شاهنشاهی ساسانی، از آردان (آلبانی) در کنار آتورپاتگان و آرمنیا نام برده شده است.[11]

---

[1] . مقدسی، ابراهیم. تبارشناسی اقوام مسلمان در منطقة قفقاز. مجلة میثاق امین. سال سوم. شمارة 12. پاییز 1388. ص 181.

[2] . امیراحمدیان، بهرام. پورقلی، جواد. آشنایی با جمهوری آذربایجان. انتشارات شیرازه. تهران. 1391. صص 5و 9. همچنین ن.ک:

-امیراحمدیان، بهرام. جغرافیای قفقاز. انتشارات وزارت امور خارجه. 1376. تهران. ص36

- اسدی کیا، بهناز. جمهوری آذربایجان. وزارت امور خارجه. تهران. 1374. صص 2 و5. همچنین جغرافیای جمهوری آذربایجان. مجلة آران. تبریز. شمارة 1. تابستان 1382.

- ملکوف، علاء الدین. جمهوری آذربایجان از آتش تا تسلیم. مجلة اندیشة تقریب. سال چهارم. شمارة 14. ص 145.

[3] . جباری، ولی. شیعیان جمهوری آذربایجان. انتشارات شیعه شناسی. قم. 1389. ص 156

[4] .  انصاری مهر، رضا. دین و مذهب در جمهوری آذربایجان. مجلة طلوع. سال چهارم. شمارة 16. زمستان 1384. ص 162.

[5] . کیهانفر، عباس. نگاهی به جمهوری مسلمان نشین آذربایجان. مجلة مشکوه. شمارة 40. ص 119.

5. Tekin, Talat. Turk dilleri girish. Yildiz. Istanbul. 2003. P. 152.

[7] . برای آگاهی از قارقارها ن.ک:

- Goushof, Rashid. Garabaghin kechmishina sayahat. Azarnashr. Baku. 1993.

همچنین برای آگاهی دربارة تاریخ دورة باستان در آذربایجان ن.ک:

-رئیس نیا، رحیم. آذربایجان در سیرتاریخ ایران از آغاز تا  اسلام. نشرنیما. تبریز.

-اسبقی، سید رامین. نگاهی گذرا به تاریخ قفقاز. مجلة آران. تبریز. تابستان 83. شمارة 4

[8] . برای آگاهی دربارة آلبانها ن.ک:

- دایرة المعارف آذربایجان شوروی. 1976. باکو. جلد اول. ص215 مادّه‌ی آلبان

- بهزادی، رقیه. قوم‌های کهن درآسیای مرکزی و فلات ایران. تهران. نشر وزارت خارجه.1373

‌- حصاری، میرهدایت. آلبان و آتروپاتن. مجلة وارلیق. سال 26. شمارة 135- 136.

- قلی‏اف،ن.از پیدایی انسان تا رسایی فئودالیسم درآذربایجان.ترجمة ح.صدیق. گوتنبرگ. تهران.1351

همچنین مقایسه کنید با:

دایرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد اول. مادّه‌ی اران. ص421  و مادّه‌ی آذربایجان، جمهوری شوروی سوسیالیستی. ص234

-         بهترین و کاملترین منبع دربارة آلبانها همانا کتاب ارزشمند «تاریخ آغوان» اثر موسی کالانکاتویسکی است که در ایروان و باکو چاپ شده ولی متأسفانه تاکنون به زبان فارسی ترجمه نشده است.

-          Kalankatuklu, Moisey. Albaniya tarixi: Alban salnaməsi.Bakı: “Avrasiya press”, 2006.

[9] . کاژدان. آ. و دیگران. تاریخ جهان باستان. جلد اول شرق. ترجمه‌ی مهندس صادق انصاری. دکتر علی همدانی. دکتر محمد باقر همدانی. نشر اندیشه. تهران. 1379. ص365

9. Azarbaijan Tarikhi atlasi. Baku. 2007. P.14,15.

[11] . ن. ک: لوکونین، ولادیمیر. تمدن در ایران ساسانی. ترجمه‌ی عنایت الله رضا. ص131 همچنین ن.ک:

- (ابن فقیه). ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی. مختصر البلدان. ترجمه‌ی ح. مسعود. انتشارات بنیاد فرهنگ ایران. 1349. ص130

- ابن خرادبه. مسالک و ممالک. ترجمة سعید خاکرند. مؤسسة مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل. 1371. تهران. ص 119

- بلعمی، ابوعلی محمد. تاریخ بلعمی. به تصحیح ملک الشعرای بهار به کوشش محمد پروین گنابادی. صص 149-149

ترک شناسی 2