میللی میراثیمیز و معنوی ثروتیمیز ساییلان دده قوْرقود كیتابی­نین تانینماسی ۱۸۱۵- نجی ایلدن باشلانمیش و او گوٍندن بری چوْخلو اوْخونوشو چتین اوْلان سؤزلری اوْخونموش, آچیقلانمالی قوْنولاری آچیقلانمیش, و همین اثر اوٍزره یوٍزلرجه علمی اثرلر, مقاله­لر, پییئسلر, فیلمنامه­لر و ساییره یازیلمیشدیرسا, هله­لیك بیر سیٌرا گؤرولمه­سی گرَك اوْلان ایشلری و آیدینلاشمالی قارانلیقلاری دا واردیر كی, واختی گلدیكجه چالیشقان عالیملریمیز اوْنلارا دا دیقّت ائده­جكلر.

او ایشلر  نه­ لردن عبارتدیرلر؟

اوْنلارین بیری اثرین ایلك كاتیبی­نین كیم و كیملر اوْلدوغونون آراشدیریلماسی و بلیرتمه­سی­دیر. هله بو گوٍنه كیمی اثرین بیرینجی دؤنه قلمه آلانیندان هئچ بیر ایز- توْز گؤستر­ن اوْلمامیش, هئچ بیر تاریخی اثرده سؤز- صؤحبتی گئتمه­میشدیر.

ایكینجی موضوع اثرین یازیلما تاریخی­دیر. ایندییه كیمی اثرین یازیلما تاریخی باره­ده سؤیله­نیلن فیكیرلرین هئچ بیریسی عموم دده­قوْرقودشوٍناسلار طرفیندن قبول اوْلونمامیشدیر. بئله كی, بیر سیٌرا عالیملر اثرین سوْن صحیفه­سینده قلمه آلینان "تمت= سوْنا چاتدی, توٍكندی"- سؤزونون آلتیندا وئریلن علامتلری ۴۴۴ و یا ۴۴۶ عددی حئساب ائدیر, اثرین یازیلما تاریخینی ۴۳۱ و یا ۴۳۳ شمسی, ۱۰۵۲ و یا ۱۰۵۴ میلادی ایللرینده قبول ائدیرلر. حالبوكی, ۱۹۹۹ – نجو ایل یونئسكو طرفیندن "دوٍنیا سوییّه­سینده دده قوْرقود ایلی" آدلاندیقدا, آذربایجان جمهوریتینده دده قوْرقودن "۱۳۰۰- ایلیگی" قئید ائدیلدی. بونلارلا یاناشی توٍركیه­لی عالیم محرّم- ارگین اثرین قلمه آلینماسینی ۱۵- نجی عصرین سوْنلارینا گتیریب چیٌخاریر. اوْ, بو فیكیری­نین ثوٍبوتو اوٍچون بو دلیلی ایره­لی سوٍرور كی, اثرین كاتیبی, اثرین موٍقدّیمه­سینده دده­قوْرقودون دیلیندن بو كیمی جوٍمله­لری قلمه آلمیشدیر:

- "آخر زماندا خانلیق گئرو "قایی"- یا دگه كیمسنه اللریندن آلمییا, آخر زماندا اوْلوب قیامت قوْیونجا, بو دئدوگی عوْثمان نسلی­دیر". محرم ارگینین فیكیرینجه اثر عوثمانلی حاكیمییّتی دؤورونده قلمه آلینمیش و كاتیب حاكیمییّتین نظرینی اؤزونه و یا اثره جلب ائتمك اوٍچون بو سؤزلری قوْرقود دده­نین دیلیندن سؤیله­میشدیر.

اثرین دیلینی ۱۵-۱۶ – نجی عصرلرده یازیلان فیضولی, نسیمی, ختایی دیوانلاری­نین دیلی­ایله توتوشدوردوقدا, محرم ارگین­ایله هئچ ده راضیلاشماق اوْلمور؛ چوٍنكی سؤزو گئدن عصرلرده یازیلان اثرلرین دیلی, موٍعاصیر توٍركجه­میزه قات- قات یاخیندیر و اوْنلاری ائشیدن هر دینله­ییجی اوْنلاردا آنلاشیلماز بیر سؤزلرله قارشیلاشمیر, حالبوكی, دده قوْرقود دا همین دینله­ییجی­لر اوٍچون آنلاشیلماز سؤزلر اولدوقجا چوْخدور.

اثرین یازیلماسی باره­ده ایره­لی سوٍرولن چیئشیدلی فیكیرلری یان – یانا قوْیاراق, اوْنلارین ایستیناد ائتدیكلری قوْنولار باره­ده دوٍشوندوكده, بئله بیر سوْنوجا چاتماق موٍمكوندور.

اوْلا بیلسین كی, اثر ۱۳۰۰ ایل بوندان اوّل بلكه ده عرب الیفباسی­ایله یوْخ, باشقا بیر الیفباایله قلمه آلینسین, سوْنرالار یعنی قَمَری تاریخی ایله ۴۴۴ نجو ایلده بیر آز دا ایسلام دینی بوْیاسی آرتیرماقلا یاناشی, اوْلدوقجا دیلینی ده موٍعاصیرلشدیره­رك, عرب الیفباسی­ایله یئنی­دن یازسینلار؛ بلكه درئسدنن نوٍسخه­سی­نین كاتیبی ­ده اثری اؤزو یازمادیغی­نین اوجوندان و اوْنا كؤچوردویو بیر ایش كیمی باخدیغیندان, اؤز آدینی اثرده وئرمه­میش و تكجه كؤچورولمه­سی­نین باشا چاتما تاریخینی اثرین سوْنوندا وئرمیشدیر.

بئله بیر فیكیرایله راضیلاشابیلریكسه, محرم ارگین­ایله ده بیر جهتدن راضیلاشماق اوْلار؛ یعنی اثر اؤنجه كؤچورولدویو كیمی, ۱۵- نجی عصرده ده باشقا بیر كاتیب طرفیندن كؤچورولموش  و همین كاتیب اثری كؤچورركن بیر سیٌرا دینی- سیاسی موٍناسیبتلرینی ده اوْنا علاوه ائده­رك, دیلینی ده اوْلدوقجا یوُمشالتمیش, لاكین تامامیله موٍعاصیرلشدیرمه­میشدیر. بئله كی, او دؤورلرده موٍكَمّل آرخاییكلشمه­میش, هله ده بعضی­لره آنلاشیلان بعضی سؤزلر اوْلدوقلاری كیمی ساخلانمیشلار. همین سؤزلرین بیری "بوُن- Bun" سؤزودور. بو سؤز موٍختلیف داستانلاردا ایشلنمیشدیر؛ مثلاٌّ:

- "قارا باشیم بونالدی". "قیٌزیم – گلینیم بونلو اوْلدو"- "بونلو یئرده قوْیدوم گلدیم اوْتوز توْققوز یوْلداشیم ایكی آرغیشیم". "ائله كیم چكیرم من گؤز بونونی, هئچ ییگیده وئرمه­سون قادیر تانگری گؤز بونونی".

بو سطرلرده وئردیگیمیز جوٍمله­لرده گؤروروك كی, بوُن سؤزو, آغری, درد, سیٌخینتی و پریشانلیق آنلامیندا ایشله­نیر و دده­قوْرقود بوْیلاریندا ایشله­نن بو آرخاییكله­شمیش سؤز, همین اثرین چوْخ قدیم دؤورلرده قلمه آلینماسینی گؤسترن داها دا اؤنملی بیر سند اوْلاراق, محرم ارگین و اوْنونلا دده­قورقود كیتابی­نین ایلك دؤنه قلمه آلینما تاریخی باره­ده فیكیرداش اوْلانلارین تخمینلرینی پوْزور؛ زیرا اوْنلارین سؤیله­دیگی دؤورده یازیلان اثرلرین هئچ بیرینده بو كیمی سؤزو گؤرمك اوْلمور. "بوُن" سؤزونو بیز "اسكی توٍرك" اثرلرینده و سكگیزینجی یوٍز ایللیكده یعنی میلادی ۷۳۱ دن ۷۳۴- نجو ایله قدَ­ر یازیلان كول­تكین آبیده­سی كیمی اثرلرده گؤره بیلیریك. همین آبیده­ده ایكی جوٍمله­نی بیرلیكده اوْخویوروق:

۱- . . . "توٍرك قاغان اؤتوكن ییش اوْلورسا, ائلته «بوُن» یوْق".. . . ."تورك خاقان اؤتوكن اوُرمانیندا اوْلورسا, ائلده, بوُن= درد, (غم, غصّه, پریشانلیق, سیٌخینتی) یوْخدور".

۲- "توُزولتوم, آلتون, گوٍموش, ایسگیتی, كوتای «بونسیزانچا» بیرور". یاخشی داوراندیم, قیٌزیل, گوٍموش, ایپك پارچانی, زحمتسیز- سیٌخینتی­سیز وئریر.

ایندی موٍمكوندور بئله بیر سوْرغو اوْرتایا چیٌخا:

- دده قوْرقوت اثرینده چوْخلو اسكی سؤزلری موٍعاصیرلشدیرن كاتیب نه اوٍچون "بوُن" سؤزوندن واز كئچمیشدیر؟

بو سوْرغونون جوابیندا دئمك اوْلار:

- بلكه او زمان كاتیبین یاشادیغی یئرلرده درد, آغری, سیٌخینتی سؤزلری, خلق طرفیندن ایندیكی قدَ­ر منیمسنمه­میشدیر؛ بونا گؤره ده كاتیب بوُن سؤزونون یئرینه بو سؤزلری قوْیماقدان چكینیب, و یا عكسینه اوْلاراق, "بوُن" سؤزونون آنلامینی اؤزو باشادوٍشمه­دیگی اوٍچون, اوْنا اوُیغون آنلام تاپابیلمه­میش, نتیجه­ده اوْنو چاغداشلاشدیرمامیش و بیر امانتدار اوْلاراق, عیبارتی اوْلدوغو كیمی كؤچورموشدور.

دده قوْرقود الیازمالاری­نین, اؤزه­للیكله درئسدئن نوسخه­سی­نین كؤچورولمه اوْلماسینا داییر یالنیز اوْنون دیلی و اوْندا ایشله­نن آرخاییكله­شمیش سؤزلر دئییل, بلكه باشقا فاكتلار دا گؤسترمك اوْلار مثلاٌّ:

درئسدن نوسخه­سی­نین ۱۹- جو صحیفه­سینده اوْخویوروق:- "آغ ساققاللو قوْجانین آغزین سؤگدی, آغ بیرچكلو قری­نین سوٍدین تارتدی". ائحتیمال وئرمك اوْلوركی ایكینجی جوٍمله­نین فعلی یعنی "تارتدی" سؤزو ایلك دؤنه "تاندی= داندی" اوْلموش(عرب الیفباسیندا یازیلان تارتدی ایله تاندی سؤزلری­نین یازیلیشیندا تكجه بیر حرف و بیر نوٍقطه فرقی واردیر)؛ لاكین كؤچورن كاتیب سؤزون آنلامینی باشادوٍشمه­ییب و یا دوْغرو اوْخویابیلمه­­دیگی­نین اوُجوندان اوْنو تارتدی یازمیشدیر.

«د. ص.۴۳, س.۳ [1]»- "اوُچاردا قوزغون, تازی طولشمش یورنده قالمیش". همین عیبارت «ص. ۹۱- س.۲»- بئله ایشله­نیر : "اوچاردا قوزغون قالمیش, تازی طولشمیش یوزینده قالمیش". ایكی شكیلده تظاهر ائدن بو جوٍمله­نین, هر ایكی شكیلده یازیلماسیندان بونو دوُیماق اوْلوركی, باشقا بیر آدام طرفیندن قورولموش بو جوٍمله­لری یئنی­دن یازان كاتیب, كلمه­لرین آنلاملارینی یاخشی باشادوٍشمه­دیگی اوٍچون یاخشی دوٍزه بیلمه­میش, یا دا دوٍزنده یانیلاراق بئله قارما- قاریشیق یازمیشدیر. طبیعی­دیر كی, كاتیب اؤز ذئهنیندن یازسایدی, اوْنلاری بئله قاتمازدی. هر كاتیبه آرتیق كؤچورمه ایشلرده و كؤچوردویو مطلبین آنلامینی باشادوٍشمه­دیكده, بئله بیر اوْلایلار باش وئره بیلر. دئمك اوْلار كی, اوْ جوٍمله­نین دوْغرو یازیلیشی بئله اوْلمالیدی:

"اوچاردا قوُزغون, یوٍرورده تازی توْلاشمیش قالمیش". یئنه ده «د.- ص. ۴۸» "نه قاقیٌرسان بانا آغام قازان" ! ؟ بو جوٍمله ایكینجی بوْیدا قازان بگین قاراجیق چوْبانا ائتدیگی قارغیشدان سوْنرا جاواب اوْلاراق, چوْبانین دیلیندن قازان بگه سؤیله­نیر. بئله اوْلدوقدا, نه قاقیٌرسان سؤزو اصلینده نه قارقیٌرسان – نه قارغیش ائدیرسن؟ - اوْلمالیدیر. چوٍنكی قاقماق= قاخماق, قاخینج ائتمك, و باشا چالماق دئمكدیر. حالبوكی, قارغیش ائدنه, نییه قارغیرسان؟ ! دئیرلر . بونا اساساٌّ اثری كؤچورن كاتیب, ایلك كاتیبین "قارقیٌرسان" سؤزونو بیله- بیله "قاقیٌرسان" سؤزونه چئویریبدیر, - دئیه بیلمه­سك, بونو قبول ائتمه­لی­ییك كی, ایلك كاتیب و یا كؤچورن, همین سؤزون ایلك هیجاسیندا "ر" سسینی قلمدن سالمیشدیر.

«د. ص. ۱۰۹»- همین سطیرلرین یازاری­نین فیكیرینجه, بو صحیفه­نین ۲-۳-۴- جو سطرلرینده وئریلن جوٍمله­لر بو گوٍنه قدَ­ر, گرَكن كیمی اوْخونمامیشدیر. بونون دا سببی اثری كؤچورن كاتیبین اوْریژینال نوٍسخه­نی اوْخویابیلمه­دیگی و اوْنون بو سؤزلری­نین (باجارا- باجارمایا) شكیللرینی جیزماق قناعتینه گلدیگی اوْلابیلر. او جوٍمله­لر بونلاردان عیبارتدیر:

- "طول طولاده كردیكم طولاداری دوخرلیی قودیغم یغی یوردی الومده قیل كشلم ایغر مالی ایغر ویروب الدوغم توزلی قتی یایم بوغه ویروب آلدوغم بوغمه كریشم".

بو جوٍمله­لری قوزئی آذربایجانلی دده­قوْرقود شوٍناسلار "فرهاد زینالوو و صامیت علیزاده" بئله اوْخوموشلار:

- "طول تولارا گیردیگیم, تولاداری, دوخارلی­یی قوْودوغیم, یاغی یوْردی الومده قیل كیشلیم آیغیر مالی, آیغیر وئریب آلدوغیم توْزلی قاتی یاییم, بوُغا وئروب آلدوغیم بوْغما كیریشیم".

 یئنه ده قوزئی آذربایجانلی دده­قوْرقودشوٍناس پروفئسور"شامیل جمشیدوو" بئله اوْخوموشدور:

"توُل- توُلادا گردیگیم, توُلو آواری, دوُخارلی­یی قوْودوغوم یاغی یوٍردییی آلومدا قیٌزیل كیشلیم آیغیر مالی, آیغیر وئروب آلدیغیم توْزلو قاتی یاییم, بوُغا وئریب آلدیغیم بوْغما كیریشیم".

گوٍنئی آذربایجانلی عالیم محمدعلی فرزانه­نین اثرینده ­ده همین جوٍمله­لری بئله اوْخویوروق:

"تول تولارا گیردیگیم, تولالاری, دوُخارلییی قوْودوغوم یاغی یوُردی, الیمده قیل كشلیم آیغیر مالی, آیغیر وئریب آلدیغیم توْزلی قاتی یاییم, بوُغا وئریب آلدیغیم بوْغما كیریشیم".

همین سطیرلرین موٍاَلّیفی ایسه بو عیبارتلری بو كیمی اوْخویا بیلمیشدیر:

"تول- تولادا گردیگیم, تول- آواری, دوْخارلی­یی قوْودوغوم, یاغی یوْردی الیمده قیل كئشلیم آیغیر مالی, آیغیر وئریب آلدوغیم توْزلو قاتی یاییم! بوُغا وئروب آلدوغیم بوغما كیریشیم[2]". «د. ص. ۱۱۳- س. ۴» : "قراواته واردوغم یوْق". (غزواته واردیغیم یوْخ). "غزوات", دین اوُغروندا و یا باشقا بیر قوتسال یوْلدا گئدن موٍدافیعه­لر و موٍحاریبه­لر دئمكدیر. اوْغوز ایگیدی دئییر: - من آند ایچمیشم قیٌسیر و قیٌسیراغا (دیشی آتا, مادیانا) مینه­رك "غزواتا گئتمه­یم".

طبیعی­دیر كی, بیر سؤزون آنلامینی بیلمه­ین و یا اوْنون ایملاسینی باجارمایان كیمسه, اوْنو قلمه آلماز. بو فیكیرایله راضیلاشیریق­سا, دئیه بیلریك كی, بو سؤز اوْریژینال نوسخه­ده باشقا الیفباایله یازیلمیش و یا عرب الیفباسیندا یازیلمیشدیسا, بو الیفبا هله گرَكن قدر گلیشمه­میشدی و سؤزلری بونونلا گرَكن قدر دوْغرو یازماق اوْلموردو. نتیجه­ده سؤزو اوْخویابیلمه­ین و یا آنلامینی اوْلدوغو كیمی باشا دوٍشمه­ین كاتیب "غزوات" سؤزونو "قراوات" كیمی كؤچورموشدور. بو كیمی یانلیش "قزه­غوچ" سؤزو باره­ده ده قاباغا گلمیشدیر. مثلاٌّ اثرین اؤن سؤزونده گئدن"قزه­غوچ" سؤزو باشقا داستانلاردا قارا قوْچ, قره قوْچ, قره غوچ كیمی ده قلمه آلینمیشدیر.

بونا اساساٌّ, دئمك اوْلاركی ایلك كاتیب بو سؤزو بوْیلاردا دا "قزه غوچ", (یعنی آت و یا بیر چئشید آت) یازمیشدیر, لاكین سؤزون آنلامینی باشادوٍشمه­ین كؤچورن, اوْنو قاراقوْچ و بو كیمی آنلاملاردا گؤتوروب, گؤستریلن كیمی ده یازماق ایسته­میشدیر.

«د. ص. ۱۲۱»: "قوشك آله قاتنی, قماشك اروسنی" بلكه ده بو سؤزلر اوّلجه بئله­ایمیش: - قوُشینگ آلاقانینی, قوُماشینگ آریسینی (قوشون آلاغانینی, آلیجیسینی, قوُشلاری اوْولایانینی و قوُماشین, قوماش پارچانین تمیزینی). آنجاق كؤچورن كاتیب ندنسه "آلاقانینی" سؤزونو آلا قاتینی یازمیشدیر. همین عیبارت, د. ص. ۲۱۲- ده ده تیكرار اوْلموشدور. هر ایكی یئرده ایشله­نن سؤز عالیملر طرفیندن چئشیدلی شكیللرله اوْخونموشدور. مثلاٌّ "آله قاتنی" سؤزونو "آلا قانینی", "آلا قاتینی" و "قماشك آروسنی" ایسه "قاشین ایریسینی" كیمی ده اوْخوموشلار.

«د. ص. ۱۲۷»: "ایت اوزمكلی كیچه بوركلی. . . " بو سؤزو عالیملر ایت اوٍرمكلی (ایت هوٍرمكلی, ایت كیمی هوٍره­ن) و ایپ اوٍزنگیلی (آتی­نین اوٍزه­نگیسی ایپدن اوْلان) كیمی ده گؤتورورلر. آنجاق بونلارین یالنیز بیریسی دوْغرو اوْلا بیلر. یقین كی, سؤزون یازیلماسیندا و یا كؤچورولمه­سینده یالنیش باش وئرمیشدیر.

«د. ص. ۱۱» : "قاوونم ویره­كم . . .  ". بو سؤزجوكلر دده قوْرقودشوناشلار طرفیندن چئشیدلی شكیللرله اوْخونورلار.

دئمك اوْلار: ایلك كاتیب بونلاری قادونیم (قادینیم), دیره­گیم (دایاغیم) یازمیشدیر؛ آنجاق بوْیلاری كؤچورن, سؤزلرین  آنلامینی بیلمه­ییر و یا اوْنلاری اوْخویابیلمه­ییر و "د" سسی ایله "و" سسی­نین عرب الیفباسیندا بیر آز بنزر اوْلدوغو اوٍچون, بو سؤزلرده­كی "د" سسینی "و" سسینه چئویریر.

«د. ص. ۱۳۸»: قارشو یاتان قارا تاغدان بیر اوْغول اوُچوردونسا دئگیل مانا ! - قامین آقان یوٍگره­ك سوُدان بیر اوْغول اوُچوردونسا, دئگیل مانا !

بوْیلاردا باشقا شئعر پارچالارینا گؤز گزدیردیكده گؤروروك كی, گؤستریلن ایكینجی جوٍمله ده "بیر اوْغول اوُچوردونسا" عیبارتی یئرینه, "بیر اوْغول آخیتدینسا" یازیلمالیدی. بلكه ده بوْیلار یئیندن یازیلدیقدا, كاتیب یانیلاراق, اؤنجه یازدیغی جوٍمله­ده "اوُچوردونسا" سؤزونو, سوْنكو جوٍمله­ده "آخیتدینسا" یازاجاغی سؤزون یئرینده تیكرار ائتمیشدیر.

"د. ص. ۲۰۶" : "قارغو داللو اوز سوٍگومی تاندم". شوٍبهه­سیز كی بو جوٍمله­نین ایلك كاتیبی­نین مقصدی, جوٍمله­نی بئله یازماق­ایمیش: - قارغو دالی اوز سوٍگومی قاپدیم و یا قارغو دالی اوز سوٍگومی تارتدیم». آنجاق اثر كؤچورولدوكده, متنی یاخشی اوْخویابیلمه­ین و یا آنلامینی باشا دوٍشمه­ین كاتیب قارغو دالی سؤزونو قارغو داللی, قاپدیم و یا تارتدیم سؤزونو ده قاندیم یازمیشدیر. باشقا سؤزله دئسك, "دالی= قوْلو, بوداغی" سؤزونو "قوْللو, بوداقلی", باشا دوٍشموش, "قاپدیم" سؤزونده ایسه, جوٍمله­نین آنلامینی بیلمه­دیكده, آلتدا قوْیاجاغی بیر نوٍقطه­نی اوٍستده قوْیماقلا­ "قاپدیم"سؤزونو"قاندیم" ائتمیش, یا دا عرب قیرافیكاسیندا اوّلده یازیلان "ت" سسی ایله اوّلده یازیلان"ق"سسی­نین اوْخشارلیغی­نین اوجوندان "تارتدیم"یازاجاغی سؤزون ایلك هیجاسیندا "ت"سسی­ایله "ق" سسینده هم ده بیر نوٍقطه­ایله فرقلَنَن"ت و ن"سسلرینده یانیلمیشدیر. هرحالدا بئله- بئله خطالار اصلی یازاردان دئییل, آرتیق كؤچورن طرفیندن باش وئره­بیلر.

«د. ص. ۲۵۱»: "ابراهیمی طوتدرودون خانم كونه چولغادین" عالیملر, بو ایكی جوٍمله­ده "خانم" سؤزونو "خام" و "كونه" سؤزونو "گؤنه" كیمی قبول ائدیر, نتیجه­ده جوٍمله­لری بئله اوْخویورلار: "ابراهیمی توتدوردون, خام گؤنه چولغادین". بیر حالداكی ابراهیم پئیغمبرین اوْدا سالینماسی باره­ده, بیلدیگیمزه گؤره هئچ بیر روایتده اوْنون گؤنه و یا خام گؤنه چولغانماسیندان سؤز- صؤحبت گئتمه­ییب, بئله اوْلدوقدا, بو ایكی سؤز یعنی "خانم كونه" "خانیم, گَوَنه" و یا "خام گَوَنه"(آلیشیق اوٍچون موٍناسیب اوْلان بیتگی­یه) اوْلماسا[3], بیزجه بو كلمه­لر ده هله­لیك اوْخونمامیش و یا كؤچور­ن بو سؤزلری اوْلدوغو كیمی قلمه آلابیلمه­میشدیر.

«د. ص. ۲۵۶»: "گؤردی كیم اؤكسیز اوْغلان بر قیزانی چكیشور". دده­قورقودشوٍناسلار بو جوٍمله­نی چئشیدلی شكیللرده اوْخویورلار؛ آنجاق بیزه بئله گلیركی, جوٍمله اصلینده بئله اوْلموش: گؤردی كیم اؤكسوز اوْغلان بیر قیٌزاینن (قیٌزایله) چكیشور (گؤردوكی, یئتیم اوْغلان بیر قیٌزایله دارتیشیر). آنجاق اثری كؤچورن كیمسه, "قزانن= قیٌزاینن= قیٌزایله" سؤزونو "قیزانی" كیمی كؤچورموشدور.

«د. ص. ۲۶۶»: "اگرَك آیدیر: گلون واره­لیم دئدی طوتالیم"! بللی­دیر كی, بو جوٍمله كؤچوروله­رك پوْزولموشدور. همین جوٍمله­نی اثرین جوٍمله قوُرولوشو اساسیندا یئنیدن قوْرماق ایسته­سك, سؤزلری بو دوُرومدا دوٍزمه­لی­ییك: "اگرَك آیدیر: گلین وارالیم, توتالیم !- دئدی".

«د. ص. ۲۷۸»: "فرعون شیشلر یؤنه­لیب یئردن چیقسه, قابا اوكچمله پرچین قیلان قازان ار ایدم". موٍعاصیر توٍركجه­میز ایله دئسك: فرعون شیشلر یؤنه­لیب یئردن چیٌخاركن دیك دابانیم ایله باسیب اَیَن (پرچ ائله­ین) قازان كیشی­ایدیم.

جوٍمله­نین آنلامی باره­ده دوٍشوندوكده, گؤروروك كی, فیرعون سؤزوایله شیش سؤزو آراسیندا هئچ بیر ایلگی اوْلابیلمز. شوٍبهه­سیز كی, ایلكین كاتیبین مقصدی "قیٌزغون شیشلر" یازماق­ایمیش, آمما كیتابی كؤچورن, سؤزو باشا­دوٍشمه­دیگیندن, نئچه نوقطه­نی قلمه آلمامیش, "قیٌزغون" سؤزو "فرعون" شكیلینده تظاهور ائتمیشدیر.

بونلارلا یاناشی اثرین كؤچورولمه اوْلدوغو باره­ده باشقا اؤرنكلر ده گؤسترمك اوْلار. مثلاٌّ:

"د. ص. ۱۱۴" : "تور قیٌز اوْینارسان اوْینامازسان جهنّمده اوْینا"! جوٍمله­سینده, بیزجه بو جوٍمله اصلینده بئله اوْلمالی­دی: "تور قیٌز اوْینارسان- اوْینا, اوْینامازسان جهنّمده اوْینا! بئله­ایسه بو جوٍمله­ده "اوْینا" سؤزو كؤچوروله­رك قلمدن دوٍشموشدور.

هابئله «د. ص. ۱۵۱»: "ییگیرمی دؤرت بوْیین اوْخشایان دلی طونداز یئتدی". باشقا بوْیلاردا دلی دوْندار باره­ده ایشله­نن و اوْنون كیملییی باره­ده سؤیله­نن جوٍمله­لری گؤزدن كئچیردیكده, گؤروروك كی, بو جوٍمله­ده ایكی سؤز قلمدن دوٍشموش بیر نوقطه ده آرتیق قوْیولموشدور. دئمك بو قهرمان باره­ده ایشلَنَن باشقا جوٍمله­لره اساساٌّ, بو جوٍمله­نی یئنیدن قورماق ایسته­سك, قورولاجاق جوٍمله بئله اوْلاجاقدیر: - "ییگیرمی دؤرت سانجاق بگی­نین بوْیین اوْخشایان دلی توندار (دلی دوْندار) یئتدی".

كؤچوروله­رك, اثرده باش وئرن بو كیمی اوْلایلارین سایی آز دئییلدیر. بیز بوُرادا اوْنلارین نئچه­سینی گؤسترمه­یه قناعت ائدیریك. مثلا: «ص. ۲۰۵»: ده "آیغیر گؤزلو یوٍزدورن" جوٍمله­سی, باشقا صحیفه­لرده "آیغیر گؤزلو سوُیوندا آت یوٍزدورن" گئدیب, «ص. ۱۹۹» دا "قوْشا بادام تاز آغیزلوم", باشقا یئرده "قوْشا بادام سیٌغمایان تار آغیزلوم" ایشلنیبدیر.

یئنه­ ده «ص. ۲۳۱» ده  "قیٌریش گوٍنی اؤندن" جوٍمله­سی باشقا صحیفه­لره گؤره, "قیٌریش گوٍنی اؤندن دَپَن آلپینوز كیم؟"- اوْلمالی و  «ص. ۲۸۲» ده "مره آنا, من خان اوْغلی دَییلمیشم, خان قازان اوْغلی­ایمیشم" جوٍمله­سی "مره آنا, من خان باییندیر اوْغلی دَییلمیشم, خان قازان اوْغلی­ایمشم" اوْلمالیدیر.

۲۰۰۰- جی ایلده چاپ ائتدیردیگیمیز «دده­قورقود كیتابی و دده قوْرقود كیتابیندا سؤزلر- آدلار» عوٍنوانلی اثرین متنینده /   / آراسیندا یئرلشدیریلن سؤزلرین هامیسی «د.» نوٍسخه­سینده  قلمدن دوٍشموش سؤزلردیلركی, اثرین باشقا جوٍمله­لرینه موٍراجیعت ائده­رك, بو بوْشلوقلار دوْلدورولموشلار.

بو سطیرلرده گؤستردیگیمیز بیر سیٌرا اؤرنكلره اساساٌّ, دده­قوْرقود كیتابی­نین بو گوٍنه كیمی لاپ اسكی نوٍسخه­سی تانینان "درئسدئن" نوٍسخه­سی ده هله­لیك تاریخین قارانلیقلاریندا قالمیش بیر نوٍسخه­دن كؤچورولموشدور.

میلّی- معنوی ثیروتیمیز، زنگین سوًز خزینه‌میز و كئچمیشیمیزین آری، دوُرو آیناسی ساییلان دده قوْرقود كیتابی‌نین بوُ گوٍنه قدر تاپیلان و الده اوْلان نوٍسخه‌لری‌نین اَن اَسكیسی یعنی درِسدِن نوٍسخه‌سی‌نین ده كوًچورولمه اوْلدوغو باره‌ده «وارلیق» درگیسی‌نین قاباقكی ساییندا درج اوْلان بیر یازیدا همین سطیرلرین یازاری طرفیندن بیر سیٌرا نوٍكته‌لره ایشاره اوْلونموشدو. ایندی‌ ائله اوْ فیكیره دایاناراق، باشقا بیر باخیمدان دده قوْرقود كیتابینا نظر سالماق ایستیریك.

اثرده ایسلامیّتدن چوْخ قاباقكی دوًورلره عایید اوْلان دینی دوٍشونجه‌لر و میلّی‌ عادت- عنعنه‌لرله برابر ایسلام دینی عادت عنعنه‌لرینه و ایسلام دینی­‌ایله باغلی بیر سیٌرا سوًزلر و شخصیّتلره ‌ده راست گلیریك. اثرین قلمه آلینما تاریخی باره‌سینده سوًیله‌نن چئشیدلی فیكیرلر ده ائله بوندان ایره‌لی گلیر. یاخشیسی بوُدور كی، سوًزون اوُزانماسیندان چكینه‌رك، اوّلجه‌ اثرین اوًن سوًزونه گوًز گزدیرك.

اثرله تانیش اوْلانلارین بیلدیگی‌ كیمی كیتابین اوًن سوًزونده كیتابین بوْیلاری باره‌ده هئچ بیر سوًز دانیشیلمیر، بوُ اوًن سوًز ساده‌جه اوْخوجونو دده قوْرقودون فیكیرلری، سوًزلری و خالقین ایچینده اوْلان تأثیری­ایله تانیش ائدیر، اوْنون دیلیندن بیر سیٌرا اوْنا یاراشان و بیر سیٌرا دا اوْنا یاراشمایان سوًزلر سوًیله‌ییر. اوًن سوًزده دده قوْرقودا منسوب اوْلان سوًزلری اوٍچ یئره بوًلمك اوْلار:

1ـ اوًیودلر،‌ حئكمتلر،‌ آتالار سوًزلری.

۲ـ قوْرقود آتانین دیلیندن ایسلام دینی و ایسلامی شخصیّتلر باره‌ده سوًیله‌نیلن سوًزلر و عیبارتلر.

3ـ قوْرقود آتایا منسوب اوْلان ایجتیماعی دوٍشونجه‌لر.

اوًنجه ایشاره ائتدیگیمیز كیمی، اوًن سوًز اثرین اوًزو باره‌ده دئییل،‌ ذاتاّ قوْرقود دده‌یه منسوب ائدیلن بیر سیٌرا فیكیرلرین توْپلوسودور. بوُ فیكیرلرین بیر حیصّه‌سی اوًیرَ‌دیجی اوًیودلر،‌ آتالار سوًزو و حكمتلی سوًزلردیر. بوُ سوًزلرین هامیسی و یا بیر حیصّه‌سی (تاریخی شخصیّتی اوْلماق شرطی ‌ایله) دده قوْرقودون‌ دا سوًزلری اوْلا بیلر،‌ عئین زاماندا باشقا بیلگین،‌ یارادیجی آنجاق آدی- سانی قالمایان موٍدریك كیشیلر و قادینلارین دا.

ایكینجی حیصّه‌ایسه قوْرقود دده‌نین ایسلام دینی عنعنه‌لری و ایسلامی شخصیّتلره اوْلان یاخشی موٍناسیبتلری­دیر. اوًن سوًزده دده قوْرقودا منسوب اوْلان اوًیودلر و حكمتلی سوًزلر آز- چوْخ داستانلارلا اوُزلاشیرلارسا دا، ایكینجی حیصّه‌ده اوْلان احوال- روحیه‌نی داستانلاردا تاپماق موٍمكون دئییلدیر. باشقا سؤزله دئسك, اؤن­سؤزده­كی دده ایله دستانلارداكی دده تام فرقلی­دیر. دده اؤن سؤزده بیر ایسلام دینی عالیمی كیمی, داستانلارداایسه باشقا بیر خاراكتئرله چیٌخیش ائدیر.

اوٍچونجو بوًلوم یعنی دده‌نین آدینا ایرَلی سوٍرولن ایجتیماعی دوٍشونجه‌لرین­ داستانلارلا اوُزلاشمادیغی بیر یانا دوُرسون، حتا اوْنلارلا قارشی- قارشییا گلمه‌سی ده دیقّتی جلب ائدیر. همین فیكیرلر تكجه بوْیلاردا اوْلان فیكیرلرله دئییل، حتا اوًن سوًزون اوًزونده اوْلان بیر چوْخ عیبارتلر و بوًلوملرله‌ ده آچیق ضدیّتده دیرلر.

بوُ حیصّه‌ده اوًن سوًزو یازان كاتیب خوٍصوصیله اؤزونون قادینلارا اولان اؤزَل موٍناسیبتینی اوْخوجولارینا قبول ائتدیرمك اوٍچون, اوْنلاری قوْرقود دده‌نین دیلیندن سوًیله‌ییر. اثرین داستانلاری ‌ایله تانیش اوْلان اوْخوجو گوًرور كی، اوًن سوًزده اوْلان قادینلار ایله داستانلاردا اوْلان قادینلار تام فرقلیدیر. اوًن سوًزده‌كی قادینلارین هامیسی كیشی‌نین اَلی‌نین اسیریدیر. اوْ، ایجتیماعی،‌ سیاسی‌ و حربی ساحه‌لرده هئچ بیر روْلا مالیك دئییل. حتّا ائو ایشلرینی گوًرمكده‌ ده بعضاّ عاجیز قالیر. اوْ، اَرینی حیات یوْلداشی دَییل، اوْنون آزادلیغینی اَلیندن آلان و اوْنو هئچ یئرده حئسابا سالمایان بیر وجود كیمی گوًرور. نتیجه اعتیباریله اوْ قادینلارین آزی تاپیلیر كی، اَرینه وفالی اوْلسون، اوْنون ائو ایشلرینی گوًرسون، قالانی اَری‌نین چوًره‌گینی یئییر، اوْنون سوًزونو دئییر، آبیرسینی آپاریر؛ آنجاق بوْیلاردا اوْلان قادین اَری‌نین یوْلداشی، دایاغی، مصلحتچیسیدیر. اوْ، حیات یوْلداشی‌نین یئرینده اوًلومه‌‌ گئتمگه ده حاضیر اوْلور. یئری گلنده سیلاح گوًتوروب، دوًیوش مئیدانیندا حاضیر اوْلور، قوْچاق و قهرمان ایگیتلر كیمی دوًیوشور، ووُروشور، ییٌخیر و حتّا دوٍشمنه اسیر اوْلماقدا اوْلان اَرینی دوٍشمنین اَلیندن قوُرتارا بیلیر. بئله بیر قادین هئچ قیٌمت ‌ایله اَرینه خیانت ائله‌میر. حتی دوٍشمن‌ ده اوْنون ناموُسونا خیانت ائله‌مه‌سین,- دئیه، اوًز اوْغلونون اتینی یئمگه حاضیر اوْلور. بوْیلاردا قادین ایله كیشی برابر حوُقوقا مالیكدیر. بوٍتون ساحه‌لرده اَریله چیگین- چیگینه گئدیر.  قیٌرخ ایگیدی اوْلان كیشی‌نین حیات یوْلداشی‌نین‌ دا  قیٌرخ اینجه قیٌز ندیمه‌سی اوْلور. قادینین ایجتماعی- سیاسی- حربی ساحه‌لرده ایرَ‌لیله‌مه‌سینه هئچ بیر مانعه گوًرونمور. بونلاردان علاوه اوًن سوًزده مكّه، ایسلام پیغمبری، اوْنون صحابه‌لری، قورآن و ایسلام دینینی تمثیل ائدن بوُ كیمی آنلاملار قوتسال ساییلیر، حال‌بوكی، داستانلاردا سوُ، آغاج، قوُرد، آت، سیلاح، قوْپوز و بوُ كیمی شئیلره داها آرتیق حوًرمت بسلنیر. اوًن سوًزده ایچكی ایچمكدن، آغیر قوْناقلیق مجلیسلری كئچیرمكدن، سوًز- سوْو یوْخدور. آنجاق بوْیلاردا چوْخ آغیر مجلیسلر ایچگی ­ایله كئچیریلیر. بوْغازی بیر قاریج قیٌزلار ایچكی پایلاییر، ایچكی كوًنولون پاسینی سیلیر. ایسلام دینی عادت- عنعنه‌لریندن یالنیز بوْیلارین بعضیسینده، اوْ دا تكجه دوٍشمنه غلبه چالماق ایسته‌دیكده، ایكی ركعت نامازدان سوًز گئدیر. آیدیندیر كی، بوُ كیمی شئیلر ده اثر كوًچورولنده، اوًن سوًزو یازان موٍسلمان و شافعی مذهب كاتیبین طرفیندن بوْیلارا علاوه ائدیلمیشلر. دئمك اثر ایسلامدان چوْخ- چوْخ قاباقكی دوًورلرده یارانمیش و فوْرمالاشمیشدیر و ایسلامدان قاباق و یا اثری‌ قلمه آلان كاتیبین موٍسلمان اوْلدوغوندان قاباق قلمه آلینمیشدیر. آنجاق اوًن سوًزو یازان كاتیب بیر مسلمان و ایسلامین دینی قانونلارینی منیمسه‌میش بیر شخص اوْلموشدور. اوْ، اثری كوًچوره‌رك، دیلینی اوًز زمانینا گوًره چاغداشلاشدیرماقلا برابر اوًن سوًزو ده اوْنا علاوه ائتمیشدیر.

اثرین كوًچورولمه اوْلدوغو, بوْیلاردان آنلاشیلان كیمی تاریخی سند‌لردن ‌ده دوُیولماقدادیر. اوًرنك اوْلاراق 1988- جی ایلده فرهاد زینالوف و صمد علی‌زاده طرفیندن باكیدا یایینلانان دده قوْرقود كیتابی‌نین اوًن سوًزونده بیر نئچه ماراقلی جوٍمله‌یه راست گلیریك:

«… هله 14- جو عصرین اوّللرینده (میلادی) 1309- جو ایلده اصلی اوْغوز اوْلان تاریخچی ابوبكر بن عبدالله ‌بن آی‌بكِ الدّواداری مـیـصـیـرده عرب دیلینده (دُرَرِالتّیجان  آدیندا) كیچیك بیر خروْنیكا (سالنامه) یازمیش و همین اثرده 6- جی عصرده ساسانی حوًكمداری انوشیروانین وزیری بزرگمهره مخصوص، توٍركجه‌دن پهلوی دیلینه چئوریلمیش بیر كیتاب حاقّیندا معلومات وئرمیشدیر.

«اوُلو خان آتا بیتیكجی داستانی» آدلانان بوُ اثر 8- جی عصرده هارون‌الرّشیدین واختیندا (763- 809) عرب دیلینه ترجوٍمه اوْلونموشدور. ابوبكر محض بوُ نوٍسخه‌دن ایستفاده ائده‌رك، قدیم توٍركلرین قهرمانلیق داستانلاری، اوْغوزخان، سوْنرالار كیتاب- دده قوْرقودا داخیل اوْلان تپه‌گوًز حاقّیندا ماراقلی معلوماتلار وئرمیشدیر».

گوًروروك‌ كی، ابوبكر دواداری‌نین «دُرَرِالتّیجان» آدلی كیتابیندا «اوُلو خان آتا بیتیكجی» آدلی بیر كیتابدان سوًز گئدیر. اوْ همین كیتابین انوشیروان زمانیندا پهلوی دیلینه و میلادی 8- جی عصرده یعنی عباسی خلیفه‌سی هارون زمانیندا عرب دیلینه ترجمه اوْلدوغونو سوًیله‌ییر. اوْ یازیر‌كی، توٍركجه اوْلان بوُ كیتابدا، توٍركلرین قهرمانلیق داستانلاری، اوْغوزخان و دده قوْرقود بوْیلاریندان اوْلان تپه‌گوًز بوْیو دا وار ایدی.

ابوبكر دواداری بوُ كیتابا بعضاٌّ اوْغوزنامه‌ ده دئییر و یازیركی، بوُ كیتابدا توٍركلرین ایبتیدایی حیاتیندان، ایلك حوًكمدارلاریندان ‌دا بحث اوْلونور. ابوبكر دوّاداری بوُ كیتابین ایچینده اوْلان حكایه‌لرین بیر سیٌراسینی اوًز كیتابینا یعنی «دُرَرِالتّیجان» كیتابینا یازماق ایسته‌ییر، لاكین اوْنون قاباغیندا بیر مانعه واردیر، اوْ دا بوُ حكایه‌لرین ایسلام شریعتی­‌ایله اوُزلاشماماسیدیر.

توٍركیه‌لی دده قوْرقود شوٍناس رحمتلیك پروفسور محرم ارگین ابوبكر دوّاداری‌نین دیلیندن بئله یازیر:

«من (ابوبكر دواداری) ایسته‌ییرم كی، بوُرادا بوُ قوْومون حكایه‌لرینی ذیكر ائدم، فقط بوُ خوصوصدا بعضی‌سینی شرع- موٍقدّس (قوتسال شریعت) قبول ائتمز».

ابوبكرین یازدیغینا گوًره، بوُ كیتاب اوْغوزلارین ایچینده الدن اله گزیر و اوْنلارین باشینا گلن حادیثه‌لر و اوْنلارین ایلك پادشاهلاری بوُ كیتابدا شرح ائدیلمیشدیر.

گوًروروك‌ كی، دواداری، بوُ اثری یعنی «اوُلوخان آتا بیتیكجی» كیتابینی توٍركلرین یانیندا آرتیق حوًرمته مالیك اوْلان كیتاب‌ كیمی تانیتدیریر، عئینی ‌حالدا یازیركی، « قوتسال شریعت بوُ كیتابین حكایه‌لرینی ذیكر ائتمگه یوْل وئرمیر». بیزه بئله گلیر كی، بوُ اثرده یالنیز تپه‌گوًز بوْیو دئییل، باشقا دده قوْرقود بوْیلاری‌ دا واریدی؛ چوٍنكی دده قوْرقود كیتابی‌نین بوْیلاری ایچینده تپه‌گوًز بوْیو اوٍسطوره‌وی بوْی اوْلسا دا، اوْندا ائله بیر سوًز و ایش یوْخدور كی، قوتسال شریعت اوْنون دئییلمه‌سینه یوْل وئرمه‌سین، آمما باشقا داستانلاردا قوتسال شریعت ‌­ایله اوُزلاشمایان قوْنولار واردیر و بوُناگوًره‌ ده دوّاداری تپه‌گوًز بوْیوندان آد چكیر آمما باشقا بوْیلارین آدینی‌ دا چكمگه اوًزونه ایجازه وئرمیر. بوُنو دا خاطیرلاتماق لازیمدیر كی، قوتسال شریعت­‌­ایله اوُزلاشمایان حئكایه و داستان شوٍبهه‌سیز كی، قوتسال شریعتین گلمه‌سیندن قاباق یازیلمیش و یا اثری یازان شخص هله موٍسلمان اوْلمامیشدیر، اوْخوجولاری‌نین‌ دا موٍسلمان اوْلاجاغینی بیلمیرمیش.

دوّاداری‌نین یازدیغی ‌كیمی ده، اثر اَلدن اَله دوْلاشمیش و عصرلردن سوْنرا بیر موٍسلمان كاتیبین اَلینه كئچمیش. اوْ، اثری كوًچوره‌رك بیر قدر ده ایسلام دینی قانونلارییلا اوُزلاشدیرمیشدیر.

بیرینجی بوْیدا اوْغلو- قیٌزی اوْلمایان آداملارلا داورانماق عنعنه‌سی، بوْیلاردا قهرمانلارین آدلاری، بوْیلارین چوْخوندا گوًرونن‌ كیمی ایچكی ایچمگه هئچ بیر یاساقلیغین اوْلماماسی، هئچ ایگیدین هئچ بیر دوُرومدا ایكی قادین‌ ایله ائولنمه‌مه‌سی، قادینلارین سیلاح گوًتوروب دوًیوش مئیدانلاریندا كیشیلرله چیگین- چیگینه ساواشماسینا هئچ بیر قوْروق- قایتاغین اوْلماماسی، قادین ‌ایله كیشی‌نین بوٍتون ساحه‌لرده برابر حوٍقوقا مالیك اوْلماسی، دلی دوٍمرول بوْیوندا تصویر ائدیلن عزراییلین سیماسی و اوُلو تانری‌نین چئشیدلی بوُیوروقلاری، بوُ یاندان‌ دا ایسلام دینی‌نین هامییا واجیب اوْلان اوْروجلوق عنعنه‌سیندن و چوْخ مال- داوار ساخلایان آداملارا واجیب اوْلان زكاتیندان هئچ بیر سوًز- ساو گئتمه‌مك، دستاماز آلماق و ایكی ركعت نامازی یالنیز دوٍشمنله دوًیوشه كئچنده و آللاهدان كوًمك ایسته‌ینده قیٌلماق، ها بئله آند ایچنده ایسلام دینینده قوتسال ساییلان شئیلر، یئرلر و شخصیّتلره دئییل، طبیعتده اوْلان شئیلره آند ایچمك و چوْخلو بئله- بئله نوٍكته‌لر گوًستریركی، اثرین یازیلما, تنظیم و تدوین ائدیلمه­سی ایسلام مدنیّتی‌نین اوْغوز ائللری و توٍركلر ایچینده تانینماسیندان قاباق و بوْیلاردا گئدن اورتا آسیایا عائید "آغ­قایا", "اوْرتاج قیٌر", "توٍركوستان" و آیری یئر آدلارینا ایستیناداٌّ اوْرتا آسیا و آذربایجاندان اوزاق بیر منطقه ده باش وئرمیش، لاكین سوْنرالار آذربایجاندا كوًچوروله‌رك آذربایجان و آذربایجانا یاخین اوْلان یئرلرین آدلارینی دا بیر چوْخ آدلارین یئرینه كئچیرمیش, بوْیلارین بعضی حیصّه‌لرینه بیر آز ایسلام دینی بوْیاسی‌ دا آرتیریلمیشدیر، اوْ جوٍمله‌دن آری سوُدان دستاماز آلاراق ایكی ركعت ناماز قیٌلماق و حضرت- محمّد صلوات ‌اللاهین شأنینه صلوات چئویرمك‌ كیمی ایفاده‌لرین  بعضی بوْیلاردا ایشلنمه‌سی.

بونلارین هامیسی بونو گؤستریر كی, بوْیلار عوٍمومیتله ایسلام دینی توٍركلرین ایچینه گلمه­میش قلمه آلینمیش, ایسلام دینی و عرب الیفباسی آتا- بابالاریمیزین ایچینده قبول اولدوقدان سونرا اوْنو اصلی الیفباسیندان عرب الیفباسینا كؤچورموش, آزجا ایسلام بویاسی دا اونا علاوه ائله­میشلر.

بیزه بئله گلیر كی, ابوبكر دواداری­نین سؤیله­دیگی "اولوخان آتا بیتیكچی" آدلی اثرین بیر حیصه­سی همین دده قوْرقود كیتابی­دیر؛ چوٍنكی دده قورقود كیتابیدا دستانلار اوْغوزنامه آدلانیرسا, دواداری دا بعضاٌّ بو اثری اوغوزنامه ده آدلاندیریر, ها بئله بو دستانلار اوغوزلارین قهرمانلیق دستانلاری اوْلاراق, دواداری دا همین دستانلاری توٍركلرین قهرمانلیق دستانلاری قلمه وئریر.