بختیارنامه ناغیلی‌نین خلاصه‌سی بئله‌دیركی گویا سیستان پادشاهی آزاد بختین بیر اوغلو اولموش، اونو اوشاقلیقدان حرامیلر اوغورلامیشلار. سونرا گنج ایكن یئنیدن آتاسی‌نین یانینا گلمیشدی ولاكین اونو كیمسه تانیمامیش و دور برده اولانلار آزاد بختی راضی ائتمیشلر كی بو شاهزاده‌لیك ادعاسیندا اولان گنجی اؤلدورسون. بو حین‌ده حرامیلرین باشچیسی اولان «فرح سوار» اونون اوغورلانماسی اسرارینی آچمیش و آزاد بخت ایله ملكه‌سی اؤز اوغوللارینی تانیمیشلار. آزاد بختین اوغولونا حرامیلر «خداداد» آدی وئرمیشلر و اونو بیر حرامی كیمی بؤیوتموشلر، ولاكین خدادادی بیر كاروان صاحبی اولان تاجر آلمیش و اونو اوغوللوغا قبول ائتمیشدیر و اوندان قول آلمیشدیركی بیرداها یول كسن‌لیك ائتمه‌سین.

خداداد ایسه بیر گون شهرده تجارت ایله مشغول اولدوغو زمان آزاد بخت اونو گؤرموش، قانی اونا قاینامیش و اؤز ائوینه آپارمیشدیر. و آدینی‌دا «خداداد» دان «بختیار»ا چئویرمیشدیر. آزادبخت سیستان پادشاهی ایمیش و كرمان شاهلیغی ایله‌ده امكداشلیق ائدیرمیش و اویغور دولتی ایله قونشو ایدی. بختیارنامه‌ده بو آنا ناغیلدان 9 باشقا ناغیل‌دا تؤره‌میشدیركی بو ناغیللاردا مین بیر گئجه ناغیلی كیمی ایچ- ایچه گلیبلر.

 اویغورجا متن

«بختیارنامه»نین اویغورجا متنیندن بیر الیازما نسخه‌سی «بادلیان» كتابخاناسیندا 598 نمره ایله ساخلانیلیر.[1]  بو متندن همین حكایه مختلف دیللر او جمله‌دن مالایا دیلی، فلهی دیلی،‌ عرب دیلی، چاغاتای توركجه‌سی، فارس دیلی و سونرالار اسكی آنادولو و آذربایجان توركجه‌سینه ترجمه ائدیلمیشدیر.[2]

پان‌ایرانیستلر و فراماسونرلر، ایراندا شاه زمانیندا چالیشیبلار اثبات ائتسینلر كی بو كیتابین اصلی گویا پهلویجه اولموشدور. بو ادعانی ائدن معروف فراماسونر «ذبیح الله صفا» ایدی. اونون ادعاسی حتی «دائره المعارف بزرگ اسلامی»یه ده تاثیر قویموشدور. بو دائره المعارف ده بئله یازیلیر:

«مأخذ اصلی بختیارنامه روشن نیست. به گمان ذبیح الله صفا اساس بختیارنامه می‌تواند همان بختیارنامه‌ای باشد كه به گفته‌ی مولف تاریخ سیستان در شرح كارهای بختیار، جهان پهلوان خسروپرویز ساسانی نوشته شده است! . . ذبیح الله صفا حدس می‌زند كه تحریرهای بختیارنامه از یكی از متون كهن پیش از اسلام سرچشمه گرفته و در زمره‌ی داستان‌هایی است كه در دوره‌ی تكوین حیات ادب عربی در قرن‌های اولیه‌ی هجری از پهلوی به عربی ترجمه شده‌اند!»[3]

بئله‌لیكله او یاواش یاواش ادعا ائدیركی بختیارنامه‌نین اصلی ایندی مفقود اولموش پهلویجه متن ایدی! بو بیر حالدادیر كی هم «تاریخ سیستان»، هم «لباب الالباب» تذكره‌سی مؤلفلری اصلا بئله بیر اویدورمایا اشاره ائتمیرلر. بو سخیف ادعانی و خیال‌پردازانه تئورینی بوتون متن‌شناسلار و مستشرق‌لر رد ائتمیشلر. او جمله‌دن «كومپارتی» و «باسه» دئییرلر كی:«بختیارنامه‌ده اولان ناغیل‌لار «یئددی وزیر» كتابیندان تقلید اولاراق یازیلمیشدیر.[4] و «نولدكه» دئییركی بو اثر اسلامی دؤنمه عائد اولمالیدیر.[5] «هرمان اته» ایسه تاكید ائیدركی بو اثر پهلویجه اولمایان بیر هندجه متندن آلینمالیدیر.[6]

«بختیارنامه» حاققیندا تحقیق ائدنلرین باشیندا مرحوم «فؤاد كؤپرولو» دورور. او، یازیر:«بختیارنامه، «اون وزیر حكایه‌سی» دئیه‌ده معروف‌دور. «سندباد» و یا «یئددی وزیر» آدلی هند حكایه‌سی‌نین مسلمان محررلری طرفیندن تقلیداً میدانا گتیریلمیش شكلی، اصلی اولان اثر گیبی، بو كتاب دا، چرچیوه‌سی‌نین ایچینه باشقا واقعه‌لر ادخال ائدیلمیش، بیر تك حكایه‌دن عبارتدیر. فقط بورادا واقعه‌لر اساس حكایه‌یه سیخی بیر صورتده باغلیدیر.»[7]

بو بحثلرین هامیسیندان نتیجه آلیریق كی پهلوی دئییلن بیر شیوه ایله بختیارنامه ناغیلی اله گلمه‌میشدیر. هندجه ده بئله بیر افسانه و قصه یوخ ایمیش. اما اویغورجا متن واردیر و بو متن ایسه اسلامدان قاباغا، مانی دینینده اولان اویغورلارا عائددیر. اویغورلار آراسیندان بیر كاتب، اؤز قونشولاری اولان سیستان و كرمان شاهلیقلاری حادثه‌لری حاققیندا بیر ناغیل یازمیشلار و اونو «بختیارنامه» آدلاندیرمیشلار. من، اویغورجا متنین بوتون متنلردن قدیمی اولماسی و سیستان ایله كرمان یاخینلیغیندا یاشایان اویغورلارین طرفیندن یازیلماسینی ظن ائدیرم. اویغور توركلری مدنیت و یازی – پوزو صاحبی ایدیلر. اونلار بوتون قایناقلاردا كتاب و یازی و لوحه‌لر صاحبی آدلانیرلار. «شاهنامه»ده اونلاری «دیو» آدلاندیران فردوسی، اونلارین عجم شاهلارینا یازی- پوزو اؤیرتمه‌لرینه ایسته‌مه‌دن اشاره ائدیر و دئییر:

به خسرو نبشتن بیاموختند

 مانوی دینینی قبول ائدن اویغورلار، بیر دریا مدنیت آتاری یادگار قویوب گئتمیشلر. ایراندا مغول حاكمیتی‌نین ایلك كاتب‌لری‌دن اویغورلار اولموشلار. ان شاء الله گله‌جكده بختیارنامه‌نین اویغورجا متنین گئنیش اولاراق تانیتدیرماغا چالیشاجاغام. ایندی بو ناغیلین عربجه، فارسجا و توركجه ترجمه‌لری اوستونده دایانیرام.

عربجه ترجمه‌لر

1- «بختیارنامه»‌نین ان اسكی عربجه متنی «عجائب البخت فی قصة الاحدی عشر وزیراً‌ ماجرا لهم ابن الملك آزادبخت» آدلانیر كه 1886 م. (1347هـ .) ایلینده «میشل جورجی عورا»نین كیچیك مقدمه‌سی ایله نشر اولدو. اونون نشر ائتدیگی نسخه‌نین تألیفی، 390 هـ . ایلینه عائد ایدی. نسخه‌نین اصلی اویغور خطی ایله یازیلمیشدیر.

2- بو چاپدان چوخ قاباق ایسه، یعنی 1807 م. (1262 هـ.) ایلینده همین كتاب «گوستاوس كنوز»ون یازدیغی اؤن سؤز ایله «گوتینگن» دا «قصة العشر وزرا و ماجرا لهم مع ابن ملك آزادبخت» عنوانی ایله نشر اولموشدور.

3-«بختیارنامه»نین بیر باشقا عربجه متنی 1890 م. (1351 هـ .) ایلینده بیروت شهرینده «صلحانی»نین ترتیب ائتدیگی «عربجه افسانه‌لر» مجموعه‌سینده نشر اولدو. بو متنی گؤرنلر اونو «كنوز»ون نشرینه یاخین بیر متن حساب ائدیرلر.

 فارسجا ترجمه‌لر

1- عرب دیلیندن فارس دیلینه «بختیارنامه» ناغیلی‌نین بیرینجی منثور چئویریسی، «لمعة السراج لحضرت التاج» آدلی اثردیر. بو اثر «شمس الدین دقائقی المروزی» نین اثریدیر. او، اؤز مقدمه‌سینده دئییركی بیر گئجه «بختیارنامه» ناغیلینی اوخوركن، اونون عباره‌لری‌نین فارسلار ایچینده آنلاشیلماز اولدوغونو گؤروب و زمانه‌سی‌نین‌ده اونا رغبت گؤستردیگینی حس ائدیب، اثری فارس دیلینه ترجمه ائتمگه همت گؤسترمیشدیر. بو كتابین ایسه آدی «راحة الارواح فی سرور المفراح» ایدی. همین كتابدان 23 ذیحجه 663 هـ . ایلینده استنساخ اولونان بیر نسخه ایندی پاریس كتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[8]

مرو توركلریندن اولان شمس الدین دقایقی‌نین گؤردوگو متن سؤز یوخ كی فارسجا دگیلمیش و یقین او، اویغورجا متنی اوخوموش و اونو فارسجایا چئویرمیشدیر. «لمعة السراج» كتابی مقدمه‌دن باشقا اون باب و بیر خاتمه‌دن عبارتدیر و ایچینده عربجه و فارسجا شعرلرده واردیر. بو كتابا اون وزیرین حكایه‌لری داخل اولدوغو اوچون فارسی‌ده اونا «قصه‌ی ده وزیر» آدی‌دا وئرمیشلر.

لیدن كتابخاناسیندا 593 نمره‌لی و آكسفوردون بودلیان كتابخاناسیندا ساخلانیلان 231 نمره‌لی الیازما «بختیارنامه» نسخه‌لری اصلینده همین «لمعة السراج» كتابی‌دیر. بو فارسجا ترجمه‌نی «سر ویلیام اوسیلی» 1803 ـنجو ایلده انگلیزجه ترجمه ایله چاپ ائتمیش. سونرالار اونو «كازمیرسكی» پاریس شهرینده 1839 ایلینده، «برتلس» ایسه پطروگراددا 1920 ایلینده نشر ائتمیشلر. و تهراندا «ارمغان» مجله‌سی طرفیندن 1310 هـ . ایلینده چاپ اولموشدور. همین كتاب داش باسماسی اصولی ایله بیر دفعه تبریزده و ایكی دفعه‌ده بمبئی‌ده تاریخی معلوم اولمایان زمانلاردا نشر ائدیلمیشدیر. یاخین ایللرده ایسه یوخاریدا دئدیگیم كیمی معروف فراماسونر ذبیح الله صفا طرفیندن 1347 ش. ایلینده تهراندا «راحة الارواح فی سرور المفراح بختیارنامه» عنوانی ایله «میشل جورجی عورا» نین عربی «عجایب البخت» اثری‌ده ضمیمه اولاراق نشر ائدیلدی. بو فارسجا متن 809 هـ . ایلینده تحریر اولونموشدور. پان‌ایرانیست اولان ذبیح الله صفا یازدیغی مقدمه‌ده چالیشیر اثبات ائتسین كی بو ناغیلین اصلی «پهلویجه» (!) اولموشدور. ولاكن ایندیه كیمی كیمسه بو واهی اصل متندن خبر توتا بیلمه‌میشدیر. دوغروسو بودور كی اثر عربجه و عجم شاهلاری‌نین افشا ائدیلمه‌لری قصدی ایله ترجمه ائدیلمیشدیر و ترجمه ائدن بیر اویغور توركی ایمیش.

 - 2-

«بختیارنامه» ناغیلیندان فارسجا منظوم ترجمه‌لرده واردیر. بونلاردان دؤرد ترجمه تانینمیشدیر. بیرینجی‌سی «هزج مسدس اخرب مقبوض مكفوف» بحرینده یازیلمیشدیر و حال حاضردا بیر الیازما نسخه‌سی اوندان پاریسده ساخلانیلر.[9]

ایكینجی‌سی جهانشاه قاراقویونلو (حكومتی 841 – 872 هـ . ) امری ایله «پناهی» آدلی شاعر طرفیندن «هزج مسدس مقصور» بحرینده 851 هـ . ایلینده یازیلمیش مثنوی‌دیر. حال حاضردا بو مثنوی‌دن بیر نسخه «ملك» كتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[10]

اوچونجوسو 1091 هـ . ایلینده «متقارب  مثمن مقصور» بحرینده یازیلان مثنوی‌دیر. بو ترجمه‌دن فراماسونر ذبیح الله صفا خبر وئریر.[11]

دؤردونجوسو «كدخدا مرزبان» آدلی شاعرین اثریدیر كی 1210 هـ . ایلینده یازمیشدیر و حال حاضردا بو ترجمه‌دن بیر نسخه India office كتابخاناسیندا ساخلانیلیر.[12]

 توركجه ترجمه‌لر

- 1 –

«بختیارنامه» اثریندن بیر توركجه ترجمه‌سیندن، بیر الیازما نسخه‌سی استانبول شهرینده «نور عثمانیه» كتابخاناسیندا 3685 نمره ایله ساخلانیلیر. بو ترجمه ظن ائدیلیر كی مستقیم اویغورجا متندن اسكی آنادولو توركجه‌سینه چئوریلمیشدیر.[13]

 2- ایكینجی توركجه ترجمه «فدایی تبریزی»یه عائددیر. آذری توركجه‌سی ایله یازیلان بو مثنوی «غلام محمدلی» طرفیندن 1325 ش. ایلینده تبریزده و سونرالار دفعه‌لر اولاراق باكی‌دا نشر اولونموشدور. كرج شهرینده یاشایان بیر قارداشیمیز طرفیندن همین ترجمه‌دن ناقص بیر الیازما نسخه‌سی منه وئریلمیشدیر. بو نسخه‌نی بورادا عیناً كپی اولاراق نشر ائدیریك. قید ائتمه‌لیم كی بو ناقص الیازما نسخه‌سینی آقای صدیار وظیفه (ائل اوغلو) اوخوموش و نشر اوچون حاضرلامیشدیر. فدایی‌نین اثری‌نین بیر اؤزه‌للیگی‌ده بودوركی اونون مثنویسی 10 ناغیل، 10 وزیر، 10 گون، 10 گؤروش و 10 صحبت اساسیندا قورولموشدور. بو اثر سون دفعه 2005 ایلینده باكیدا نشر اولموشدور. صائب تبریزی ایله بیر زاماندا یاشایان فدایی تبریزی حاققیندا تذكره‌لرده بیلگی یوخدور او، تبریزده دغولوب بویوموشدور و هجری 11 ـنجی عصرده «بختیارنامه» حكایه‌لرینی نظمه چكمیشدیر. فدایی تبریزی، اصلینده آذربایجان توركجه‌سینده یایغین اولان مثنوی قوشما ایشینه دوام ائتمیشدیر ولاكن اونون مثنوی‌سینده «خسرو و شیرین»، «لیلی و مجنون»، «ورقا و گلشاه» كیمی مثنوی‌لرده اولدوغو كیمی عاشقین اضطرابلاری و معشوقون ظلم‌لریندن دانیشیلمیر و بلكه او اجتماعی صنف‌لر، دربار آداملاری، تاجرلر، اصناف‌لار، دنیزچیلر، یول كسن‌لر و باشقا قشرلرین ماجرالارین دیله گتیریر و آج گؤزلولوك،‌طمع‌كارلیق، ریاكارلیق، یالانچیلیق، حقه‌بازلیق و سایره بو كیمی نفعی صفتلری تنقید آتشینه توتور. فدایی‌نین بختیارنامه‌سینی دئدیگیمیز كیمی غلام ممدلی 1324 ـنجو ایلده 210 صحیفه اولاراق جیبی قطعده كتاب حالیندا نشر ائتمیشدیر. منیم الیمده اولان الیازما نسخه‌سینی دئدیگیم كیمی میانانین تالوار بولاغی كندینده 1336 ش. ایلینده دونیایا گلن آقای علی نوروزی (تورك قارداش) وئرمیشدی. او دئییر كی بو الیازما اجدادیندان اونا گلیب چاتیبدیر. الیازمانین 47 ـنجی صحیفه‌سی‌نین 11 ـنجی سطرینده اؤز آدینا اشاره ائدرك دئییر:

خداوندا «فدایی» بی‌نوادیر

همیشه ایشلری نقص و خطادیر

ولیكن سندن ایستر استقامت

یاماندان ساخلا قیل لطف و عنایت.

[1] Jaubert, p. 146-167.

[2] Araberi, A. J. , Cataloge of the India office, London, 1937.

[3] دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 11، ص 486.

[4] نولدكه،‌ تئودور. مقدمه بر بختیارنامه، ترجمه از كیكاوس جهانداری، ص 23.

[5] همان یئر.

[6] هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه رضازاده شفق، 1327 ش.

[7] Fuad Köprülü. İslam Ansiklopedisi, C. Z, S. 247.

[8] ذبیح الله صفا. راحة الارواح فی سرور المفراح (بختیارنامه)، تحریر محمد دقایقی مروزی، تهران، 1345 ش، ص 21- 22.

[9] هرمان اته‌نین فهرستی، ‌نمره 1726 / 1 .

[10] فهرست كتابخانه ملك، ج 2، ص 53.

[11] ذبیح الله صفا، یوخاریداكی قایناق.

[12] Iranica, III, 564.

[13] بلوشه فهرستی، ج 2،‌نمره 16 و نور عثمانیه كتبخاناسی كاتالوگو، نمره 3685 .